اینترنت آزاد دغدغه واقعی یا ژست روشن‌فکری با هدف روابط‌عمومی؟

اینترنت آزاد بدون شک دغدغه بسیاری از فعالان حوزه ارتباطات در ایران است. از جمله آن‌هایی که کسب و کاری مرتبط با اینترنت و فضای فناوری دارند و خودشان را در این عرصه به اثبات رسانده‌اند. اما به جرات می‌توان گفت آن‌چه امروز به عنوان «اینترنت» در دسترس کاربران ایرانی قرار می‌گیرد، با اینترنت واقعی یا به اصطلاح آزاد فاصله‌ی معناداری دارد. اینترنت آزاد به نظر دغدغه‌ی برخی از فعالین اقتصادی حوزه فناوری در ایران هم هست. اما این‌که آن‌ها تا چه حد خودشان را پایبند به حق مردم در دسترسی به اینترنت می‌دانند موضوع دیگری است. آیا آن‌ها که این روزها دم از لزوم برچیده شدن فیلترینگ می‌زنند،‌ واقعا دغدغه اینترنت آزاد دارند؟

دیوار در حساب رسمی شبکه اجتماعی ایکس خود به یک کاربر که از پیغام «اینترنت قطع است» انتقاد کرده بود واکنش نشان داد. این کاربر نوشته بود: «اینترنت قطع نیست عزیزان. اگه قطع بود این صفحه باز نمی‌شد. فیلترشکن روشنه.» او در ادامه منظور خود را بهتر بیان کرده و نوشته بود:

اتفاقا چیزی که در دنیا بهش میگن «اینترنت» الان وصله و اگه فیلترشکن رو خاموش کنم قطع میشه.

دیوار هم در پاسخ ضمن آن‌که اعلام کرد این پیغام را تغییر داده، به حق دسترسی آزاد به اینترنت برای همه افراد اشاره کرد. دیوار نوشت: «متاسفانه این حق برای شهروندان ایرانی به شکل آزاردهنده‌ای به استفاده مداوم از فیلترشکن‌ها وابسته شده. در چنین شرایطی اجبار به خاموش کردن فیلترشکن برای د سترسی به سرویس‌های داخلی آزار مضاعفی است که ما در دیوار هرگز خواستار اعمال آن در حق کاربران‌مان نیستیم.»

گفتنی است که بسیاری از سرویس‌ها، وبسایت‌ها و اپلیکیشن‌های ایرانی دولتی و غیردولتی، تنها با آی‌پی‌ ایران در دسترس هستند. شما هم حتما متوجه این موضوع شده‌اید که با فیلترشکن روشن به بسیاری از ابزارهای ایرانی دسترسی ندارید. دیوار یکی از این سرویس‌ها است. اما در همین شرایط بسیاری از سرویس‌ها و اپلیکیشن‌ها نیز همچنان با آی‌پی تغییر یافته به واسطه VPN و فیلترشکن باز می‌شوند. حالا دیوار اعلام کرده که پییغام مذکور را تغییر داده است. اما آن چیزی که واقعا لازم است تغییر کند، همچنان پابرجاست:

قدردان بازخوردهای درستی هستیم که درباره متن پیام نمایش داده شده در این صفحه گرفته‌ایم. متن این پیام را به خاطر برداشت متفاوتی که آن می‌شد تغییر داده و دقیق‌تر کرده‌ایم.

دیوار همچنین نوشته که برای بهبود تجربه کاربران خود در استفاده از وب‌اپ از Service-Worker استفاده می‌کند. امکانی که کمک می کند کاربران در حالتی که به صورت آفلاین وب‌اپ را باز می‌کنند تجربه بهتری داشته باشند. «در صورتی که ارتباط کاربر به هر دلیلی دچار مشکل شود و درخواست به خطا برخورد کند این سرویس از فایل‌های کش شده قبلی به کاربر صفحه‌ی مشابه اسکرین‌شات منتشر شده را نمایش می‌دهد.»

در همین راستا روز گذشته مدیرعامل کافه بازار هم با انتشار یادداشتی خواستار دسترسی کاربران ایرانی به اینترنت آزاد شده بود. او در حالی که به ماجرای فیلتر شدن گوگل پلی واکنش نشان داده نوشته است: «پیچیدگی حل مسائل کلان در ایران و روابط بین‌المللی ایران با جهان تکنولوژی، امید توسعه‌دهندگان را از حل موضوعات به صورت ریشه‌ای کم‌رنگ کرد و تنها راه، استفاده از این تهدید محیطی به عنوان یک فرصت بود که موجب ایجاد پلتفرم‌های داخلی شد تا بدین ترتیب توسعه‌دهندگان ایرانی بتوانند از زیرساخت‌های داخلی برای ارائه‌ی خدمات خود به کاربر ایرانی استفاده کنند.»

شهاب خدابخش در عین حال که بار دیگر تایید کرد پس از فیلتر شدن گوگل پلی در ایران آمار کاربران بازار رشد قابل توجهی داشت مجددا اذعان کرد که عمده‌ی این کاربران در این سرویس «نمانده» و بازار شاهد ریزش آمار کاربران بوده است.

با آغاز فیلترینگ، ترافیک زیادی از کاربران به پلتفرم‌های ایرانی سرازیر شدند و ما نیز در کافه بازار رشدی مقطعی در تعداد کاربران تجربه کردیم که اصلا درموردش خوشحال نبودیم چون آن دسته از کاربران از سر علاقه و آزادی در انتخاب از ما استفاده نمیکردند. پس از گذشت 6 الی 12 ماه بعد از آن، کاربران مانند گذشته راه خود را برای دسترسی به محتوای مورد علاقه‌شان از کانال انتخابی‌شان پیدا کردند اما این بار نه به صورت آزاد بلکه با استفاده از فیلترشکن‌ها.

او همچنین با اشاره به خطری که امنیت کاربران را تهدید می‌کند نوشت که پس از فیلتر شدن گوگل پلی، ویژگی «پلی‌پروتکت» هم از کار افتاده است. اتفاقی که به زعم خدابخش و به گواه متخصصان، یک ضربه بسیار بزرگ به امنیت کاربران اندروید در ایران محسوب می‌شود. او در ادامه توضیح داده که فیلترینگ علاوه بر کاربران، کار «توسعه‌دهندگان» ایرانی را هم سخت کرده است.

این صحبت‌ها در حالی انجام می‌شوند که با روی کار آمدن دولت جدید جمهوری اسلامی، امید است اینترنت آزاد در دسترس کاربران ایرانی قرار بگیرد. صد البته که این یکی از وعده‌های رییس جمهور منتخب در زمان انتخابات بود. اما باید در نظر داشت که در دولت‌های گذشته، فیلترینگ به شکل معناداری محدود یا برچیده نشده و همواره به آن اضافه شده است.

گزارش‌ها از گردش مالی عجیب مافیای فیلترشکن حکایت دارند. کاربران بسیار بیشتری نسبت به سال‌های قبل به فیلترشکن دسترسی دارند و این همزمان به معنای دسترسی به بسیاری محتوای آسیب‌زا نیز هست. به ویژه آن‌که میانگین سنی کاربران با دسترسی به ابزارهای ضدسانسور پایین آمده و کودکان و نوجوانان حالا می‌توانند به سادگی با همان فیلترشکنی که برای باز کردن «گوگل پلی» یا «تلگرام» و «اینستاگرام» نصب کرده‌اند به محتوای مستهجن و غیراخلاقی هم دسترسی پیدا کنند.

این‌ها تنها گوشه‌ای از معضلات فیلترینگ در ایران هستند. به نظر می‌رسد دولت حداقل می‌تواند با ساماندهی فیلترشکن‌ها با فروش غیرعادی آن‌ها مقابله کند. در قدم بعدی و اساسی‌تر، اقدام جدی دولت می‌تواند رفع فیلتر سرویس‌ها و اپلیکیشن‌های محبوب و کاربردی باشد. تا آن‌که روزی بالاخره شاهد برچیده شدن بساط فیلترینگ به طور کلی باشیم.

در روزهای گذشته نماینده بوکان در مجلس شورای اسلامی که ماه قبل طرحی دو فوریتی با هدف پایان دادن به فیلترینگ را به صحن علنی برد و البته ناکام ماند، وعده داده که پزشکیان کارهایی برای رفع محدودیت‌های اینترنت انجام خواهد داد. محمدقسیم عثمانی، به ایلنا گفته که رییس مجلس، محمدباقر قالیباف صحبت کرده و از او شنیده که «مسعود پزشکیان» رییس جمهور قرار است در این زمینه اقداماتی بکند.

او البته تاکید کرده که ارائه این طرح الزاما وظیفه رییس جمهور نیست و او به عنوان نماینده حق دارد چنین درخواستی در مجلس شورای اسلامی مطرح کند. عثمانی در ادامه گفته «هیچ‌کس به من نمی‌گوید که این طرح چه مشکلی دارد که اجازه نمی‌دهند به صحن بیاید و مطرح شود.»

در فضای ایجاد شده و در کنار این اتفاقات و درخواست‌ها (که تنها به نمونه‌های محدودی از آن‌ها در اینجا اشاره کردم) از سوی فعالان حوزه فناوری و اینترنت و صاحبان استارتاپ‌ها و کسب‌وکارهای اینترنتی برای رفع فیلترینگ، بد نیست سوالی را از زبان شهاب خدابخش بازمطرح کنیم: آورده‌ی فیلترینگ برای اکوسیستم فناوری اطلاعات و ارتباطات ایران چه بود؟ 

اگرچه مدیرعامل کافه بازار این سوال را با رویکرد استفهام انکاری مطرح کرده، به نظر می‌رسد جواب صادقانه‌تری هم در کار است. مگر آن‌که بخواهیم رشد کسب‌وکارهای ایرانی که اغلب مشابه نمونه‌های خارجی بوده‌اند را به خاطر «برتری‌هایشان» نسبت به نمونه اصلی بدانیم. و یا عرض اندام این سرویس‌ها و پلتفرم‌ها در فضای اینترنت کشور در تمام این سال‌ها را صرفا به خاطر تحریم خارجی‌ها قلمداد کنیم.

اگرچه نمی‌توان به سرویس‌های ایرانی و کسب‌وکارهایی که در این سال‌ها از «ظرفیت»‌های فیلترینگ استفاده کردند خرده‌ی چندانی گرفت، نادیده گرفتن فضای ایجاد شده برای رشد و جذب کاربر هم کار اشتباهی است. و این البته محدود به نمونه‌های بیشتر در دسترس یا اشاره شده در این مقاله هم نمی‌شود.

با در نظر گرفتن همه‌ی این موارد، هنوز برای نگارنده مشخص نشده که اینترنت آزاد واقعا دغدغه کسب‌وکارهای اینترنتی ایرانی است یا یک ژست روشن‌فکری برای جلب نظر کاربران، در این وضعیت پا در هوا.