آموزش تشویق کودکان؛ ابزار های تربیتی والدین

پدر و مادر واقعی کسی است که با تنبیه و تشویق کودکان، به فرزندانش کمک می کند تا نقایص شخصیتی خود را از بین ببرند و ویژگی های خوب را درک کنند. با این حال، والدین امروزی احساس می کنند که خرید لباس ها و خوراکی های گران قیمت و پرداخت هزینه های بالا برای کلاس های مربیگری تنها وظیفه آنهاست. آنها متوجه نمی شوند که این چیزها باعث می شود که بچه ها فقط به لذت های دنیوی علاقه مند شوند. این لذت ها نقص هایی را در آنها پرورش می دهد. بنابراین، والدین باید به درون خود بپردازند که آیا آنها به فرزندان خود آموزش واقعی می دهند یا خیر و دچار مشکلاتی در تنبیه و تشویق کودکان می شود. این وظیفه والدین است که به فرزندان خود کمک کنند تا ویژگی های خوب را بچشند و در نتیجه زندگی شادی داشته باشند. همچنین در ذهن کودکان باید ارتباط خوبی بین والدین و فرزندان وجود داشته باشد. والدین می توانند به راحتی با فرزندان خود ارتباط برقرار کنند. کودکان تمایلی به صحبت با والدینی که همیشه تحت استرس یا خشمگین هستند، ندارند. آنها تمایلی به انتقال عقاید، افکار و مشکلات خود به چنین والدینی ندارند. از این رو لازم است والدین بدون استرس و با آرامش و منطقی با فرزندان رفتار کنند. تشویق کودکان اصلی است که روانشناس کودک به والدین آموزش می دهد. البته بعضی اوقات این مشکلات ناشی از تربیت ناصحیح است. و یا ناشی از مشکلات روانشناختی مانند ADHD یا اختلال اوتیسم است که نیازمند درمان بیش فعالی و درمان اوتیسم در مرکز درمان اوتیسم می باشد.

تعریف تنبیه و تشویق کودکان

 در اینجا تفاوت های بین تنبیه و تشویق کودکان را برای ایجاد یک رفتار درست بررسی می کنیم.

تشویق به معنای ارائه دادن یک شی یا خدمت جذاب، به شکل مشروط است. به عنوان مثال، اسباب بازی خریداری شده برای کودکی که در امتحان ریاضی نمره ۲۰ می گیرد، یک تشویق است. اما جالب است بدانید که تشویق همیشه موثر و سازنده نیست! بسیاری از والدین از روش اشتباهی برای تشویق کودک استفاده می‌کنند.

تنبیه به مجازات کردن فرد در نتیجه‌ی رفتار غلطش، می‌گویند. این مجازات می‌تواند شامل محروم کردن فرد از یک جسم یا خدمت، مجازات‌های بدنی، روحی و… باشد.

انواع روش‌های تشویق کودکان

به طور کلی روش های تشویق کودکان به چهار دسته تقسیم می شود هر کدام از این روش‌ها، یکی از ابعاد وجودی کودک را در بر می‌گیرد و بخشی از نیاز‌های او را تأمین می‌کند. برای تقویت رفتارهای کودک بهتر است از هر چهار نوع پاداش در موقعیت‌های مختلف و همراه با یک سبک فرزند پروری مناسب استفاده شود.

۱- پاداش و تشویق احساسی

کودکان نیز مثل همه انسان‌ها نیاز به محبت دارند. توجه به کارهای خوب کودک و دیده شدن از نیازهای او است. در آغوش گرفتن کودک، تماس چشمی، لبخند زدن، نوازش کردن و بوسیدن از بارزترین روش‌هایی است که والدین به کودک محبت تزریق می‌کنند و از بروز مشکلاتی مانند کمبود محبت در زندگی جلوگیری می کنند.. گاهی در جمع برای اینکه مستقیم کودک را مرکز توجه قرار ندهید، می‌توانید با چشمک زدن‌ها یا لبخندهای رمزی بین خودتان، تایید و توجه را به او بدهید. ایجاد و افزایش اعتماد به نفس کودکان، کاملا به عهده خانواده است و اگر لطمه ای به اعتماد به نفس او وارد شود به سختی قابل جبران است. همچنین در زمان تشویق باید کاملا دقت شود که کودک بخاطر کارهای درست و پیشرفت‌ها مورد تشویق قرار می‌گیرد. اگر برای آرام کردن قیل و قال‌های کودک یا ممانعت از رفتار اشتباه به او پاداش توجه و نوازش بدهید، او در موقعیتی متعارض قرار گرفته و اعتبار و اقتدار والدین ممکن است خدشه دار می‌شود و کودک لوس می‌شود.

۲- پاداش و تشویق کلامی

پاداش کلامی یکی از مهم‌ترین و موثرترین نوع تشویق و پاداش است. کودک یا به طور کلی انسان‌ها در هر سنی نیاز به شنیدن تعریف و تایید دیگران دارند. این مورد، مخصوصا در مقابل دیگران، به اعتماد به نفس و عزت نفس کودک بسیار کمک می‌کند و باعث ایجاد حس مفید بودن وارزشمند بودن در او می‌شود. در این نوع پاداش سعی کنید رفتاری که باعث پاداش کلامی می‌شود را برای کودک توضیح داده و کاملا رفتار را توصیف کنید بر خی مواقع لازم است تا از روش نه گفتن به کودکان استفاده کنید .حتما به این نکته توجه داشته باشید که حرف زدن با کودک، اصول و قواعد خاص خود را دارد که باید متناسب با سن کودک بوده و برای او قابل درک باشد. به کوچک‌ترین تلاش‌ها و پیشرفت‌های کودک توجه کنید و به آن‌ها پاداش دهید تا رفتار برای کودک به عادت تبدیل شود. سپس به مرور زمان می‌توانید پاداش آن رفتار را کم و قطع کنید. چرا که آن رفتار در کودک نهادینه شده و دیگر نیازی به تقویت ندارد. اما خوب است هر از گاهی همان رفتار تشویق شود.

۳- پاداش و تشویق مادی 

این نوع پاداش شامل وسایلی است که کودک به آن علاقه دارد و همیشه از آن لذت می‌برد. اسباب بازی ها، لوازم تحریر، لباس، خوراکی و حتی پول. ترجیحا در این روش پاداش دهی لوازم و چیزهایی که کودک نیاز دارد به عنوان پاداش داده شود. کودک باید برای رسیدن به این پاداش تلاش کند و بهترین شیوه جدول ستاره‌ها یا پاداش‌های ژتونی است.

۴- پاداش و تشویق تفریحی

تفریحات مورد علاقه کودک نیز می‌تواند به عنوان پاداش استفاده شود. در این مورد باید تفریحاتی که برای کودک لذت محسوب می‌شود مد نظر قرار بگیرد نه چیزهایی که والدین فکر می‌کنند لذت بخش است. برای مثال؛ پارک بردن، بازی مورد علاقه و یا خوردن یک بستنی می‌توانند به عنوان تشویق کودک استفاده شوند. همچنین باید در نظر داشت که افراط در تنبیه و تشویق کودکان می تواند اثرات مخربی در تربیت آن ها داشته باشد. بنابراین ضروری است حد اعتدال رعایت شود و تشویق و پاداش ها دارای قانون و قاعده ای باشند.

نکات مهم در تشویق کودکان

متاسفانه با تمام آثار مثبتی که تنبیه و تشویق کودکان به دنبال دارد، غالباً افراد کمتر آن را به کار می‌گیرند.تصور کنیدکه شما می‌خواهید پیچی را باز کنید.علیرغم آنکه پیچ گوشتی مناسبی در جعبه ابزار خود دارید اما بدون توجه به آن تلاش و تقلا می‌کنید که با چنگ و دندان و چاقو آن را باز کنید. طبیعی است که یا موفق نمی‌شوید و یا با صرف انرژی فراوان و خستگی زیاد این کار را انجام می‌دهید. تشویق کردن، ابزار بسیار عالی در جعبه ابزار تربیتی شماست که باید از آن بهره فراوان ببرید. اما گاهی به نظر می‌رسد تشویق‌های ما مؤثر واقع نمی‌شود و یا اینکه نتیجه معکوس می‌دهد.این گله و شکایتی است که برخی والدین در مشاوره‌ها دارند که ما هرچه فرزندمان را تشویق می‌کنیم اثر چندانی ندارد.پاسخ اینجاست که چه بسا این ابزار به شیوه درست و صحیحی به کار گرفته نمی‌شود.ما در این بحث، به بایدها و نبایدهای تشویق می‌پردازیم که در تشویق کودک، چگونه باید عمل کنیم تا بیشترین ایده را از آن ببریم و در نهایت به رشد و بهبود صفات مثبت او منجر شود.

۱- کودک خود را فراوان تشویق کنید

متاسفانه برخی والدین در اصول تنبیه و تشویق کودکان، درست عمل نمی کنند و به سختی و به ندرت ، چنین رفتاری را بروز می‌دهند.البته علت آن هم عمدتاً در دو نکته نهفته است:
اول اینکه تشویق کردن، یک رفتار اکتسابی است که فرد باید از خانواده و والدین خود آموخته باشد. فردی که در خانواده و خصوصاً از ناحیه والدین خود تشویق نشده باشد و چه بسا در محیطی که پر از تنبیه و تحقیر و سرزنش بوده بزرگ شده است هرگز تشویق کردن را نیاموخته و نمی‌تواند مشوق خوبی برای فرزند خود باشد و دوم اینکه گاهی ما با یک الگوها و باورهای غلط رشد کرده‌ایم و به غلط تصور می‌کنیم اگر فرزندمان را تشویق کنیم پررو و پرتوقع می‌شود. باید بگوییم که هرگز چنین نیست و اگر بایدها و نبایدهای تشویق را رعایت کنیم جای هیچ نگرانی نیست. با آرامش خاطر و خیال راحت، خود را به تنبیه و تشویق کودکان وادار کنید. حتی اگر خانواده شما، مشوق خوبی برای شما نبوده‌اند، شما با توجه به اهمیت این موضوع، خود را به استفاده فراوان از این ابزار تربیتی ملزم کنید.

۲- گاهی کودک را غافلگیر کنید

یکی از نکات مهم در تشویق، این است که باید تلاش کنید وقتی کودک به کار خوب و مثبتی مشغول است، او را غافلگیر کنید و بگویید او و رفتار خوبش را دیدید.متأسفانه برخی از والدین ، کاری به کار کودک ندارند اما به محض آنکه رفتار خطایی از او دیدند مچ او را می‌گیرند.تصور کنید کودکی که آرام با همبازی‌اش مشغول بازی است.پدر و مادر به او اعتنا و توجهی ندارند اما به محض اینکه در حین بازی متوجه می‌شوند کودک‌شان، حرف زشتی زد و یا کار خطایی کرد، او را مواخذه می‌کنند که این چه حرف و رفتاری بود که انجام دادی. در صورتیکه دقیقاً باید وارونه عمل شود. در خطاها تا آنجا می‌شوند باید تغافل کرد و نشنیده و نادیده گرفت و در عوض رفتار مثبت را باید جستجو کنید و تشویق کنید.مثلاً وقتی کودک مشغول مرتب کردن اسباب بازی‌هایش است یکباره مچ او را بگیرید که آفرین دیدمت داشتی اتاقتو مرتب می‌کردی.یا هنگامی که متوجه می‌شوید یک ساعتی در اتاق خود با خواهرش آرام بازی می‌کند، در را باز کنید و بگوئید که متوجه این شدید که سر و صدایی بلند نشده و با آرامش بازی می‌کند و او را تشویق کنید.

۳- تشویق باید به اندازه و متناسب با عمل انجام شده باشد

اگر تشویق کردن های شما به اندازه و متناسب نباشد حتماً آثار مخربی بدنبال خواهد داشت. فرزند شما کار خوبی انجام داده است و شما می‌خواهید او را تشویق کنید باید ببینید چه اندازه و میزانی از تشویق با این کار تناسب دارد. اگر اندازه تشویق از اندازه کار بیشتر باشد، باعث پرتوقعی فرزند می‌شود. به عنوان نمونه والدینی که بسیار علاقه‌مند به درس خواندن و قبولی در کنکور فرزند خود هستند گاهی به او وعده‌های عجیب و غریب می‌دهند: مثلاً اگر دانشگاه قبول بشی، برایت فلان ماشین را می‌خرم!!! قطعاً این اندازه از پاداش و تشویق با کار او تناسبی ندارد. تصور کنید او درس می‌خواند و دانشگاه قبول می‌شود و شما هم برای او ماشین می‌خرید. اما برای تقویت رفتار خوب بعدی، باید نرخ و میزان پاداش را باید ببرید. حتی در تشویق‌های کلامی هم باید اندازه را رعایت کرد.
کودک، تکلیف‌های مدرسه‌اش را به موقع انجام داده است او را تحسین و تشویق کنید. اما گفتن اینکه فوق‌العاده و بی‌نظیر هستی، هم غیرواقعی و هم بیش از اندازه است.

۴- تشویق باید متنوع باشد

در تشویق همیشه تنوع به خرج دهید. اگر همیشه به یک شکل کودک را تشویق کنید، دچار دردسر می‌شوید. گاهی او را در آغوش بگیرید و ببوسید. گاهی او را با کلام خود تشویق کنید، گاهی برای او جایزه بخرید، گاهی برای تشویق او را به پارک و یا میهمانی ببرید، گاهی برای او خوراکی بخرید، گاهی یک امکانی را در اختیار او بگذارید و گاهی با او بازی کنید. اگر در تشویق تنوع  داشته باشید، کودک‌تان وابسته نمی‌شود. دقت کنید که اگر همیشه برای تشویق، برایش خوراکی بخرید شکمو می‌شود، اگر همیشه اسباب‌بازی برایش بخرید پرتوقع می‌شود، اگر همیشه او را به گردش ببرید او به اصطلاح دَدَری می‌‌شود و مدام از شما می‌خواهد که بیرون برود. متأسفانه بسیاری از والدین صرفاً روی یک نوع تشویق تمرکز می‌کنند و این اثر تشویق را خنثی می‌کند خصوصاً مراقب باشید این تمرکز تشویق روی “پول” استوار نباشد. از آنجا که والدین دقت کافی و یا حوصله لازم را ندارند معمولاً سعی می‌کنند پاداش‌ها و تشویق مالی باشد و این فرزند را متوقع می‌سازد.

۵- به فرزندتان وعده ندهید

در تشویق کردن مراقب باشید که کمتر وعده بدهید که اگر چنین نکنی و چنان کنی، فلان کار را برایت انجام می دهم. مثلاً اگر غذایت را بخوری، پارک می‌برمت، اگر در میهمانی مؤدب و آرام باشی، برایت بستنی می‌خرم و اسباب‌بازی‌ات را به دختر خاله‌ات بدهی فردا برایت عروسک می‌خرم. تشویق و پاداش اگر با وعده و وعید توأم باشد کودک کاسب می‌شود. می‌گویند پدری به کودکش گفت اگر دستهایت را بشویی ۲۰۰تومان بهت می‌دم. اگر دست و پاهایت را با هم بشویی ۴۰۰ تومان بهت می‌دهم. کودک گفت: بابا اگر حمام برم چقدر می‌دهی؟تا آنجا که امکان دارد مراقب باشید به کودک وعده پاداش ندهید. بلکه گاهی اگر کار مثبتی کرد او را تشویق کنید و پاداش بدهید و باز یادتان باشد که این پاداش‌ها، صرفاً نباید مالی باشد.

۶- تشویق باید با فاصله باشد

توجه داشته باشید که هدف ما از تشویق کردن این است که یک رفتار خوب در کودک ما تداوم  و توسعه یابد. در واقع تشویق، حکم تقویت کننده رفتار را دارد. هرچه فاصله بین عمل خوب و تشویق و پاداش کمتر باشد، این رفتار بیشتر تقویت می‌شود و تشویق مؤثرتر است و هرچه فاصله بیشتر شود، دیگر آن پاداش، چندان تقویت کننده نیست.کودک شما امروز در میهمانی بسیار رفتار خوب و مؤدبانه‌ای داشت، وقتی از خانه برگشتید بلافاصله اظهار رضایت کنید و به پاداش این کار خوب، نیم ساعت با او به‌طور جدی بازی کنید، هرچه زودتر، بهتر.اما اگر کودکتان امروز در کارهای خانه به شما کمک کرد و شما یک ماه بعد برای او یک وسیله مورد علاقه‌اش را بخرید این چندان مؤثر نیست. هرچند تأکید کنید که این پاداش آن کار شماست، باز هم اثر چندانی ندارد.

۷- در تشویق کودکان آنها را مقایسه نکنید

مراقب باشید هیچوقت کودک را در مقام مقایسه با کودکان دیگر تشویق نکنید. مثلاً هرگز نگویید آفرین از همه بچه‌های فامیل مؤدب‌تر هستی، از همه همکلاسی‌هایت نمره بهتری گرفتی، آفرین از خواهرت مسئولیت‌پذیرتر هستی. چنین صحبت‌هایی، کودک را مدام در مقام مقایسه ذهنی قرار می‌دهد و روحیه برتری‌طلبی بیمارگونه‌ای به او می دهد که در نهایت باعث غرور او می‌شود. اگر هم می‌خواهید کودک را در مقایسه قرار دهید او را با گذشته خود مقایسه کنید و تشویق کنید. مثلاً بگوئید آفرین، نسبت به ماه قبل، در درس خواندن جدی‌تر شده‌ای، نبست به گذشته، رفتارهای بسیار عاقلانه‌تری داری و معلومه دیگه بزرگ شدی.

۸- تشویق باید مشخص و دقیق باشد

حتماً باید برای کودک روشن کنید چه رفتارهایی برای شما مطلوب و ارزشمند است و باعث خوشحالی و رضایت شما می‌شود و چه رفتاری را تشویق می‌کنید.گفتن این جمله که آفرین امروز خیلی دختر خوبی بودی، به هیچ عنوان فایده‌ای ندارد و باعث تقویت رفتار خوب او نمی‌شود. باید خیلی دقیق و مشخص بگویید که من امروز خیلی از شما راضی هستم، چون دیدم در میهمانی با اینکه خیلی دوست داشتی چند تا شیرینی برداری و بخوری ولی به یک شیرینی قناعت کردی. یا بگویید آفرین امروز با اینکه تا دیروقت مدرسه بودی و خسته بودی، تا آمدی بلافاصله لباس‌هایت را عوض کردی و به جالباسی آویزان کردی. هرچه دقیق‌تر و مشخص‌تر بگوئید چه رفتاری را تشویق می‌کنید، کار بهتر پیش می‌رود.

۹- تشویق باید در حضور کودکان دیگر یکسان باشد

ممکن است شما دو فرزند داشته باشید که این لحظه، یکی از آنها رفتار بسیار خوب و در خور تحسینی انجام داده است که می‌خواهید او را تشویق کنید. مراقب باشید حالا که نگاه دقیق فرزند دیگرتان هم به شماست، در تشویق اعتدال را رعایت کنید. برخی والدین برای آنکه فرزند دیگرشان را به کار خوب ترغیب کنند، از فرزند اول خود به طور ویژه و فوق‌العاده‌ای، تجلیل می‌کنند و او را  به شدت مورد تشویق قرار می‌دهند. چنین رفتاری نه تنها فرزند دوم شما را به کار خوب تحریک نمی کند بلکه زمینه ‌ساز حسادت می‌شود و باید با کمک یک روانشناس، درمان حسادت صورت گیرد.. بنابراین یادتان باشد که همیشه در جمع معتدل تشویق کنید و در خلوت به طور ویژه تحسین کنید. البته مراقب باشید به خاطر اینکه کودک دوم شما حسود نشود تشویق در جمع را کلاً رها نکنید. برای اینکه بهر حال بین رفتار خوب و بد، تفاوتی معلوم شده باشد حتماً رفتار خوب کودک‌تان را در حضور همه فرزندان تشویق کنید اما این تشویق معتدل باشد. اما به محض اینکه با کودک‌تان خلوتی داشتید و تنها بودید از او به طور ویژه تشکر کنید.

۱۰- دقت کنید که تشویق شما، باعث ایجاد خطا نشود

اما نکته بسیار مهم و آخر اینکه مراقب باشید، تشویق خودش زمینه‌ ساز یک خطا وانحراف جدی نشود. متأسفانه برخی از والدین برای آنکه فرزندشان، فلان کار خوب را انجام دهد، پاداش‌های خطرناکی می‌دهند که بسیار ویرانگر است. این نوع تشویق متأسفانه درباره‌ی فرزندان بزرگتر شیوع بیشتری دارد. پدر و مادر برای تشویق فرزند خود برای او وسیله‌ای خوب می‌خرند و یا به او یک آزادی عمل عجیب می‌دهند و این‌ها معمولاً هم با وعده‌های محکم توأم می‌شود. اگر دانشگاه قبول بشی می‌توانی شب‌ها تا دیروقت بیرون باشی، با دوستانت مسافرت بروی، با جنس مخالف ارتباط داشته باشی  همیشه با خود بگویید آیا پاداشی که می‌دهم، این وسیله‌ای که می‌خرم، این آزادی عملی که می‌‌دهم، خودش تباهی و ویرانی بدنبال ندارد./۳۲۸۰۰۴

منبع: کلینیک روانشناسی