موانع استفاده از صکوک در تأمین مالی بنگاه‌ها

یادداشتی از محمد مهدی ارشد، کارشناس صندوق تثبیت بازار سرمایه؛

موانع استفاده از صکوک در تأمین مالی بنگاه‌ها


بورس

  بزرگنمايي:

فصل اقتصاد – محمد مهدی ارشد، کارشناس صندوق تثبیت بازار سرمایه، در یادداشتی که در اختیار پایگاه خبری بازار سرمایه ایران(سنا)، قرار داده به نقشی کلیدی صکوک در توسعه بازارهای مالی اسلامی و تأمین مالی پروژه‌ها و فعالیت‌های اقتصادی و چالش‌ها و موانع استفاده از این ابزار مالی پرداخته است.

به گزارش پایگاه خبری بازار سرمایه ایران(سنا) ، متن کامل این یادداشت را می‌توانید در ادامه بخوانید:
یکی از دستاوردهای نوآورانه دهه‌های اخیر در عرصه مباحث پولی و مالی اسلامی، انتشار انواع اوراق بهادار اسلامی تحت عنوان “صکوک”است.
این ابزار مالی که بر اساس اصول شریعت طراحی شده است، نقشی کلیدی در توسعه بازارهای مالی اسلامی و تأمین مالی پروژه‌ها و فعالیت‌های اقتصادی ایفا می‌کند.
طبق تعریف کمیته خدمات مالی اسلامی، صکوک گواهی‌هایی است که نشان‌دهنده مالکیت مشاع دارندگان اوراق در بخش تقسیم‌نشده دارایی پایه است. تمام حقوق و تعهدات مرتبط با این اوراق به دارایی پایه آن وابسته است و به‌طور مستقیم در سود و زیان پروژه‌های مالی مشارکت می‌کند.
مزایای تأمین مالی از طریق صکوک
1- تأمین سرمایه برای پروژه‌های بزرگ: صکوک ابزاری کارآمد برای تأمین سرمایه پروژه‌ها و فعالیت‌های اقتصادی بزرگی است که خارج از توان مالی یک فرد، شرکت خصوصی، یا حتی یک دولت قرار دارد.
2- امکان بازپس‌گیری سرمایه : این ابزار، گزینه‌ای مناسب برای سرمایه‌گذارانی است که علاوه بر تمایل به مشارکت در پروژه‌ها، خواهان بازپس‌گیری آسان منابع مالی خود در صورت نیاز هستند. وجود بازارهای ثانویه فعال برای این اوراق، امکان خریدوفروش آن‌ها را در هر زمان فراهم می‌کند.
3-مدیریت نقدینگی : صکوک به بانک‌ها و مؤسسات مالی اسلامی امکان می‌دهد تا از طریق خریدوفروش این اوراق در بازارهای ثانویه، نقدینگی خود را بهینه مدیریت کنند و از مازاد یا کسری منابع مالی جلوگیری کنند.
4-مدیریت ریسک : این ابزار، به سرمایه‌گذاران امکان می‌دهد تا با تنوع‌بخشی به پرتفوی خود و استفاده از ابزارهای متنوع مالی اسلامی، بازدهی و ریسک را مطابق با شرایط خود مدیریت کنند.
5- توزیع عادلانه ثروت : صکوک با فراهم کردن امکان مشارکت طیف وسیعی از سرمایه‌گذاران، به توزیع عادلانه‌تر ثروت و درآمد کمک می‌کند و از تمرکز ثروت در اختیار گروهی خاص جلوگیری می‌کند.
صکوک به‌عنوان یکی از ابزارهای پیشرفته مالی اسلامی، نه‌تنها به تأمین مالی پروژه‌های بزرگ کمک می‌کند، بلکه به مدیریت ریسک و نقدینگی، تقویت عدالت اقتصادی و تسهیل در جذب سرمایه‌گذاران متنوع نیز یاری می‌رساند.
مولفه‌های مربوط به ارکان انتشار اوراق در ایران شامل بانی، عامل فروش، نهاد واسط، عامل پرداخت، متعهد پذیره‌نویس، بازارگردان، ضامن، و دارندگان اوراق است. البته در برخی انواع اوراق مانند سلف یا مشارکت، ممکن است برخی از این ارکان مورد استفاده قرار نگیرند.
برای آشنایی، به‌طور خلاصه روند تأمین مالی از طریق صکوک به این صورت است:
ابتدا پروژه یا دارایی پایه‌ای که قرار است تأمین مالی شود تعیین می‌گردد. سپس نهاد واسط (SPV) به‌عنوان واسطه‌ای مستقل تشکیل شده و وظیفه انتشار اوراق، جمع‌آوری سرمایه و مدیریت دارایی‌ها را بر عهده می‌گیرد. اوراق صکوک که نشان‌دهنده مالکیت مشاع سرمایه‌گذاران بر دارایی پایه است، در بازار اولیه به سرمایه‌گذاران عرضه می‌شود و منابع حاصل از فروش این اوراق برای تأمین مالی پروژه موردنظر به کار گرفته می‌شود.
اوراق در بازار ثانویه قابل معامله بوده و از این طریق نقدشوندگی آن‌ها تضمین می‌شود. سود حاصل از پروژه یا دارایی پایه به‌صورت دوره‌ای به دارندگان اوراق پرداخت شده و در پایان دوره، اصل سرمایه به آن‌ها بازگردانده می‌شود. این فرآیند با نظارت مشاور شریعت و با تضمین ضامن انجام می‌شود تا سازگاری کامل با اصول مالی اسلامی و کارایی اقتصادی آن حفظ گردد.
با وجود مزایای متعدد صکوک به‌عنوان ابزاری نوآورانه برای تأمین مالی، استفاده از آن در اقتصاد ایران با چالش‌های قابل‌توجهی مواجه است. یکی از مهم‌ترین مشکلات، آشنایی ناکافی فعالان اقتصادی با این ابزار مالی است که به‌دلیل پیچیدگی ساختار و فرآیندهای اجرایی صکوک رخ می‌دهد. تعدد مراحل اخذ مجوز و زمان‌بر بودن فرآیندها ، به‌ویژه تأیید رکن ضامن صکوک از سوی بانک مرکزی، موجب افزایش هزینه‌ها و کاهش جذابیت این ابزار شده است.
تعیین نرخ‌های دستوری و نامتناسب با شرایط بازار توسط نهادهای نظارتی مانند بانک مرکزی و سازمان بورس، فروش صکوک در بازار اولیه را دشوار کرده و هزینه‌های تأمین مالی را برای بنگاه‌ها افزایش داده است. این مسئله هم‌چنین بر هزینه‌های متعهد پذیره‌نویسی و بازارگردانی تأثیر گذاشته و باعث شده استفاده از این ابزار برای بسیاری از بنگاه‌ها غیر اقتصادی به‌نظر برسد. علاوه بر این، توزیع غیرشفاف منافع مالی میان شرکت‌های تأمین سرمایه و سرمایه‌گذاران، اعتماد به این ابزار را تضعیف کرده است.
در نهایت، نبود زیرساخت‌های مناسب برای آگاهی‌بخشی و فرهنگ‌سازی در استفاده از صکوک، و همچنین محدودیت در دسترسی به اطلاعات کافی در مورد نحوه استفاده از این ابزار، از دیگر موانع گسترش استفاده از صکوک در ایران به شمار می‌رود. این چالش‌ها باعث شده‌اند که ظرفیت‌های بازار سرمایه در تأمین مالی از این طریق به‌طور کامل مورد بهره‌برداری قرار نگیرد.
سهم تأمین مالی از طریق انتشار صکوک در بازار سرمایه ایران، فاصله قابل‌توجهی با کشورهای پیشرفته دارد که نشان‌دهنده چالش‌های متعددی است که بنگاه‌ها در این مسیر با آن مواجه هستند. همانطور که پیش تر به آن اشاره شد، یکی از مشکلات اساسی دستوری بودن نرخ اسمی صکوک است که بر اساس ابلاغیه بانک مرکزی تعیین می‌شود. این رویکرد نه‌تنها تبادل طبیعی ریسک و بازده را برای پذیرش ریسک این اوراق توسط سرمایه‌گذاران از بین می‌برد، بلکه جذابیت این ابزار مالی را در بازار اولیه کاهش می‌دهد. نرخ‌های دستوری تعیین‌شده عموماً هیچ سنخیتی با شرایط واقعی بازار ندارند و به همین دلیل، سرمایه‌گذاران خصوصا عام تمایلی به ورود به این بازار نشان نمی‌دهند. اختلاف نرخ اسمی صکوک با نرخ بازار، در عمل باعث می‌شود متعهد پذیره‌نویس برای پذیرش خرید اوراق با نرخی پایین‌تر از نرخ بازار، امتیازات و مشوق‌هایی دریافت کند که غالباً شفاف نیستند . این وضعیت به افزایش پیچیدگی و ایجاد هزینه‌های غیرشفاف در فرآیند تأمین مالی منجر می‌شود و در نهایت هزینه نهایی برای متقاضی را افزایش می‌دهد.
یکی دیگر از چالش‌های اساسی صدرالاشاره، نبود الزام به رتبه‌بندی اعتباری صکوک است. رتبه‌بندی اعتباری با نمایش طیف متفاوت ریسک برای سطوح مختلف ریسک‌پذیری ، به سرمایه‌گذاران این امکان را می‌دهد که متناسب با سطح ریسک‌پذیری خود، جایگاه مناسبشان را در نمودار ریسک-بازده انتخاب کنند و این موضوع میل به سرمایه‌گذاری در این حوزه را برای آن‌ها افزایش می‌دهد. علاوه بر این، رتبه‌بندی اعتباری می‌تواند الزامات مربوط به ارائه ضامن را برای متقاضی حذف کرده و هزینه‌های انتشار این اوراق را کاهش دهد . در غیاب رتبه‌بندی اعتباری، به دلیل ابهام در ریسک اوراق ، سرمایه‌گذاران تمایل کمتری به سرمایه‌گذاری در این اوراق نشان می‌دهند و مجددا در نهایت، هزینه تأمین مالی برای بنگاه‌ها افزایش می‌یابد .
علاوه بر این موارد، آشنا نبودن فعالان بازار و مردم با صکوک یکی از موانع بزرگ توسعه این ابزار مالی است. به دلیل پیچیدگی‌های ذاتی صکوک و نبود اطلاع‌رسانی کافی، بسیاری از فعالان اقتصادی از پتانسیل‌های این ابزار آگاه نیستند.