کند، پراختلال و محدود؛ پنجمین گزارش کیفیت اینترنت در ایران منتشر شد

پنجمین گزارش کیفیت اینترنت ایران منتشر شد. این گزارش با تمرکز بر داده‌های فنی، نظرسنجی‌هایی در سطح ملی و تحلیل‌های تخصصی، وضعیت کیفیت اینترنت ایران را بررسی کرده است. کمیسیون اینترنت و زیرساخت انجمن تجارت الکترونیک تهران همچنین در این گزارش روندهای موثر بر تجربه کاربران، کسب‌وکارها و زیرساخت شبکه را مرور می‌کند.

پنجمین گزارش کیفیت اینترنت ایران

در این گزارش 72 صفحه‌ای که در سه موضوع اساسی اختلال‌ها، محدودیت‌ها و سرعت اینترنت در ایران تهیه شده، به روش تحلیلی به پارامترهای تعیین‌کننده در کیفیت اینترنت پرداخته شده است. در مقایسه با گزارش چهارم، تغییر چندانی در کیفیت و سرعت اینترنت ایران مشاهده نمی‌شود، با این حال در مقطعی موسوم به دوران جنگ 12 روزه یا «حمله‌ی اسراییل به ایران» وضعیت اینترنت دچار دگرگونی محسوسی می‌شود. نکته قابل تامل، عدم بازگشت به شرایط پیش از جنگ، در برخی از پارامترها است.

اینترنت ایران در میان 100 کشور اول از نظر GDP در رتبه 97 قرار می‌‌گیرد که نسبت به گزارش چهارم (جایگاه 95 از 100) دو رتبه سقوط کرده است. از نظر سرعت 84 از 100، از نظر اختلال 92 از 100 و از نظر محدودیت، 99 از 100، رتبه‌های اینترنت ایران هستند. کوبا، ترکمنستان و سودان در رتبه‌های بعدی قرار دارند و ایران با فاصله‌ای اندک از کشورهای کنگو، چین، تانزانیا و پاکستان هم اینترنت بدتری دارد. در برخی از فاکتورها وضعیت اینترنت ایران از این هم بدتر است. در این گزارش همچنین اشاره شده که نباید از شنیدن گزاره ایران در قعر رده‌بندی‌های کیفیت اینترنت جهان برای پنجمین بار عادت کنیم. «بی‌کیفیتی اینترنت کشور، بر خلاف عوامل ناشی از تحریم‌ها،‌ علتی قابل کنترل‌تر دارد و می‌توان با تصمیم‌گیری عاقلانه و به سرعت این محدودیت‌ها را برطرف کرد.»‌

در واقع فقط با تغییر سیاست داخلی -رفع فیلترینگ از شبکه‌های اجتماعی و سایت‌های کاربردی و مهارتی- و بهبود وضعیت شبکه (حذف اختلالات تحمیلی به بهانه جلوگیری از عملکرد فیلترشکن‌ها) و با همین بضاعت ملی، تجربه بهتری را برای کسب‌وکارهای دیجیتال، شهروندان کشور و بازگشت اعتماد عمومی می‌توان ایجاد کرد.

بیانیه 100 استارتاپ کشور: به محدودیت‌های اینترنت پایان دهید

بیش از 100 شرکت فناور فعال در حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات کشور در قالب یک بیانیه مشترک خواستار «رفع فیلتر شبکه‌های اجتماعی و وب‌سایت‌های آموزشی و مهارتی پربازدید» شده‌اند. آن‌ها همچنین درخواست «افزایش سرعت و پنهای باند بین‌الملل» و «رفع محدودیت پروتکل‌های نوظهور از جمله IPV6 و HTTP/6» را از وزارت ارتباطات دارند. این سه مورد، مطالبات اصلی فعالان حوزه فاوا برای رسیدن به اینترنت آزاد و پرسرعت برای همه‌ی مردم ایران هستند. این بیانیه به دعوت کمیسیون اینترنت و زیرساخت انجام شده و در پنجمین گزارش کیفیت اینترنت ایران متن این بیانیه و نام کسب‌وکارهای امضاکننده مندرج است.

همان‌طور که بارها این نکته ذکر شده، در این گزارش هم آمده: «ایجاد محدودیت‌های گسترده نه تنها تا کنون هیچ انتفاعی برای کشور ایجاد نکرده که برعکس، باعث ترویج استفاده از فیلترشکن‌های خطرناک شده است». در حالی که همه اذعان دارند:

سوق دادن کاربران به این تصمیم علاوه‌بر تحمیل هزینه‌های اضافه به سبد خانوار، باعث آلودگی شبکه و از آن مهم‌تر رخ‌داد‌های ضدامنیتی شده‌ است.

در تیر 1404 گروه علم و پیشرفت خبرگزاری‌های کشور، با تحقیقات گسترده خود گزارشی درباره خطرهای امنیتی و شبکه‌ای فیلترشکن‌ها منتشر کرده است که در بخشی از مقدمه‌ی این گزارش درباره‌ی سیاست قطعی اینترنت به عنوان ابزاری برای محافظت از مردم آمده است: «ما به‌عنوان متخصصان حوزه‌ی شبکه و اینترنت، علاقه‌مند به درک بهتر تصمیم‌گیری‌های مربوط به امنیت سایبری کشور هستیم. با توجه به اهمیت دسترسی آزاد به اینترنت برای شهروندان، چندین پرسش فنی در ذهن ما شکل گرفته است: در وضعیت تهدیدهای امنیتی، چه معیارهای فنی‌ای برای ارزیابی ضرورت محدودسازی دسترسی اینترنت در نظر گرفته می‌شود؟ آیا روش‌های جایگزین دیگری برای حفاظت از زیرساخت‌های سایبری کشور وجود دارد که بتواند ضمن حفظ امنیت، دسترسی شهروندان به اینترنت را نیز تضمین کند؟ هم‌چنین کنجکاو هستیم بدانیم که چگونه می‌توان بین نیازهای امنیتی و حقوق دیجیتال شهروندان تعادل برقرار کرد؟ چه فرآیندهای تصمیم‌گیری و ارزیابی ریسک در این موارد دنبال می‌شود؟»

86 درصد از کاربران اینترنت از فیلترشکن استفاده می‌کنند

جدیدترین نتایج نظرسنجی مشترک کمیسیون اینترنت و زیرساخت انجمن تجارت الکترونیک و مرکز افکارسنجی «ایسپا»‌ که در خرداد 1404 دقیقا پیش از آغاز جنگ 12 روزه انجام شده نیز در پنجمین گزارش کیفیت اینترنت در ایران ذکر شده است. نتایج این نظرسنجی نشان می‌دهند که همچنان درصد کثیری از کاربران اینترنت در ایران از فیلترشکن استفاده می‌کنند. در میان شبکه‌های اجتماعی نیز همچنان «اینستاگرام» محبوب‌ترین است. اینستاگرام همچنین در میان آن‌ها که از طریق شبکه‌های اجتماعی کسب درآمد می‌کنند نیز مهم‌ترین بستر شناخته می‌شود.

اثر فیلترینگ به همین‌جا ختم نمی‌شود. در حالی که 93.8 درصد از جوانان زیر 30 سال ایرانی از فیلترشکن‌ها استفاده می‌کنند، نتایج این نظرسنجی نشان می‌دهد که بیش از 60 درصد از کاربران، پیش از سال 1401 و فیلترینگ گسترده شبکه‌های اجتماعی مثل اینستاگرام، از فیلترشکن و پروکسی‌ها و… استفاده نمی‌کردند. همان نکته‌ای که سید ستار هاشمی وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات نیز در هفته گذشته در مجلس یادآور شد و بارها هم مطرح شده است. اما همچنان تصمیم‌گیران اصلی فیلترینگ اینترنت در ایران گوش شنوایی ندارند.

• ۸۶ درصد از کاربران اینترنت از فیلترشکن استفاده می‌کنند
• اینستاگرام انتخاب اول ۶۳درصد از کاربران اینترنت است
• ۶۲.۲ درصد از کاربران پیش از سال ۱۴۰۱ و فیلتر شبکه‌های اجتماعی مانند تلگرام و یوتیوب و … از فیلترشکن و پروکسی‌ها استفاده نمی‌کردند!
• ۶۰ درصد از آن‌هایی که از شبکه‌های اجتماعی به‌عنوان منبع درآمد استفاده می‌کردند، اینستاگرام مهم‌ترین بستر کسب‌ درآمدشان است.
• ۹۳.۸ درصد از جوانان زیر ۳۰ سال ایرانی از فیلترشکن استفاده می‌کنند.

اینترنت طبقاتی و سراب آزادی

اینترنت طبقاتی که سیاست‌گذاران کشور از آن به نام تخصصی‌کردن، سطح دسترسی متمایز و رفع فیلتر برای گروه‌های هدف یاد می‌کنند، چیزی شبیه اصرار بر یک چرخه اشتباه مداوم است. سیاست‌هایی تجویزی و دستوری در کشور که با یک الگوی مشابه تکرار می‌شوند:

مرحله اول: اعمال سیاست محدودکننده: دولت به بهانه‌ی حفاظت از شهروندان، محدودیت گسترده‌ای (مثل فیلتر شبکه‌های اجتماعی) اعمال می‌کند.

مرحله دوم: مقاومت عمومی و عواقب جانبی: به دلیل عقلانی نبودن و مقبولیت نداشتن تصمیم، مردم به‌طور گسترده این محدودیت را دور می‌زنند (استفاده از فیلترشکن) که خود موجب مشکلات امنیتی، اقتصادی و اجتماعی جدیدی می‌شود.

مرحله سوم: راه‌حل نمایشی به‌جای اصلاح کلی: به‌جای بازنگری در سیاست اصلی، دولت تصمیم می‌گیرد محدودیت را فقط برای گروه‌های خاصی (روزنامه‌نگاران، دانشجویان، کسب‌وکارها) که فکر می‌کند صدای بلند‌تری دارند، برطرف کند.

اگرچه دولت بارها تاکید کرده است که اعتقادی به اینترنت طبقاتی ندارد و دسترسی آزاد به اینترنت با کیفیت و پرسرعت حق همه‌ی مردم ایران است، به نظر می‌رسد که در نهایت اینترنت طبقاتی طرحی است که در درازمدت دنبال خواهد شد. فعالان حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات باید با جدیت بیشتری مخالفت خود با چنین روندی را ابراز کنند. در پنجمین گزارش کیفیت اینترنت ایران به این موضوع نیز پرداخته شده است.

روند افزایشی استفاده از استارلینک

روند استفاده از اینترنت ماهواره‌ای استارلینک در ایران همچنان افزایشی است. بررسی داده‌ها نشان می‌دهد که طی ماه‌های گذشته از سال 2025 و در مقایسه با سال 2024، میزان استفاده از اینترنت ماهواره‌ای استارلینک در ایران افزایش چشم‌گیری داشته است. این در حالی است که استارلینک به طور رسمی در ایران فعالیت نمی‌کند و همچنین خدمات خود را نیز به طور رسمی برای ایران عرضه نکرده و واردکننده‌ی تجهیزات هم ندارد. بنابراین استفاده پنهانی از استارلینک بیشتر از آن‌که نشانه محبوبیت این سرویس در ایران باشد، نشانه منفور بودن اینترنت کشور و اوضاع وخیم سرعت، دسترسی و پایداری است.

گزارش کامل را می‌توانید از این لینک دریافت کنید. بخش‌های مهم و قابل توجه پنجمین گزارش کیفیت اینترنت در ایران را به زودی در فارنت بررسی و تفصیل خواهیم کرد.