آیا ممکن است یک آخرالزمان زامبی مانند The Last of Us در دنیای واقعی رخ دهد؟

سریال The Last of Us از شبکه HBO یکی از تأثیرگذارترین نمایش‌هایی است که سناریوی نابودی بشر را از زاویه‌ای متفاوت به تصویر می‌کشد. این بار نه برخورد شهاب‌سنگ و نه ویروسی کشنده، بلکه نوعی قارچ مرگبار است که در مقیاسی بزرگ گسترش می‌یابد و تمدن انسانی را به زانو درمی‌آورد. در حالی که بیشتر مردم تنها قارچ‌های خوراکی را می‌شناسند، سازمان جهانی بهداشت (WHO) به‌تازگی فهرستی از قارچ‌های مرگبار منتشر کرده که می‌توانند به‌شدت برای انسان خطرناک باشند. اما پرسش اصلی این است: آیا این قارچ‌ها واقعاً می‌توانند ما را به زامبی تبدیل کنند؟

سریال The Last of Us بر اساس بازی ویدیویی‌ای با همین نام ساخته شده که در آن گونه‌ای قارچ به نام کوردیسپس (Cordyceps) نقش محوری دارد. سازندگان بازی تحقیق گسترده‌ای انجام داده‌اند، زیرا کوردیسپس در واقع وجود دارد و واقعاً توانایی زامبی‌ کردن مورچه‌ها را دارد. با این حال، در بازی و سریال، این قارچ‌ها آن‌قدر تکامل یافته‌اند که می‌توانند انسان‌ها را نیز آلوده کنند و باعث یک همه‌گیری جهانی شوند.

واقعیت علمی پشت همه‌گیری قارچی The Last of Us

یک مطالعه در سال ۲۰۲۰ نشان می‌دهد که گونه‌های بیماری‌زای قارچی سالانه بیش از ۱.۵ میلیون نفر را می‌کشند، بنابراین قارچ‌ها یکی از کشنده‌ترین و درعین‌حال نادیده‌گرفته‌شده‌ترین عوامل بیماری‌زا در جهان‌اند. با این حال، اگر فقط کوردیسپس را در نظر بگیریم، احتمال وقوع همه‌گیری‌ای مانند آنچه در The Last of Us می‌بینیم بسیار پایین است. محیط داخلی بدن انسان برای رشد و بقای این قارچ مناسب نیست.

دلیل اینکه کوردیسپس تنها حشرات، به‌ویژه مورچه‌ها را آلوده می‌کند این است که بدن آن‌ها دمای پایینی دارد، سیستم ایمنی ضعیف‌تری دارند و مغزشان بسیار ساده‌تر از انسان است. قارچ‌ها هاگ‌های خود را روی زمین رها می‌کنند و وقتی مورچه‌ای با آن تماس پیدا کند، سلول‌های قارچ وارد بدنش می‌شوند. این سلول‌ها درون مغز و عضلات مورچه رشد کرده و مواد شیمیایی‌ای آزاد می‌کنند که رفتار میزبان را تغییر می‌دهد.

قارچ به‌تدریج مورچه را از درون می‌خورد تا زمانی که حدود ۵۰ درصد از جرم بدن میزبان را اشغال کند. در این مرحله رفتار زامبی‌مانند مورچه کاملاً آشکار می‌شود. حشره بیچاره تحت کنترل قارچ، لانه خود را ترک کرده و به سمت گیاه دیگری می‌رود. مورچه به شکلی شبیه افراد مست‌ بالا می‌رود، به رگ اصلی برگ می‌چسبد و می‌میرد. در نهایت، هاگ‌های قارچ از سر مورچه بیرون می‌زنند.

حتی اگر مورچه آلوده انسان را گاز بگیرد، سلول‌های قارچ نمی‌توانند در دمای بالای بدن انسان زنده بمانند. علاوه بر آن، سیستم ایمنی پیچیده ما نیز مانع رشد آن‌ها می‌شود. اما آیا ممکن است کوردیسپس در آینده تکامل یابد تا بتواند بدن انسان را آلوده کند؟ زیست‌شناسان می‌گویند که این قارچ برای کنترل کامل مورچه‌ها میلیون‌ها سال زمان صرف کرده؛ بنابراین برای سازگاری با بدن بسیار پیچیده‌تر انسان باید دگرگونیِ تکاملیِ باورنکردنی‌ای رخ دهد که بسیار نامحتمل است.

دکتر کاریسا بکر، استاد زیست‌شناسی در دانشگاه Utrecht، در گفت‌وگو با BBC می‌گوید:

دمای بدن ما برای بیشتر قارچ‌ها، از جمله کوردیسپس، بیش از حد بالاست. سیستم عصبی حشرات بسیار ساده‌تر از ماست، بنابراین ربودن مغز آن‌ها برای قارچ آسان‌تر است. همچنین سیستم ایمنی آن‌ها با ما کاملاً متفاوت است. برای اینکه این قارچ بتواند از حشره به انسان منتقل شود و باعث عفونت شود، باید جهشی بسیار بزرگ رخ دهد.

با این حال، کوردیسپس تنها تهدید موجود نیست. قارچ‌های بسیاری وجود دارند که شاید ما را به زامبی تبدیل نکنند، اما می‌توانند باعث التهاب، عفونت و حتی تغییر در رفتار انسان شوند. به عنوان نمونه، پژوهش‌ها نشان می‌دهند که قرار گرفتن در معرض قارچ‌های حاوی Psilocybin، که با نام قارچ‌های جادویی شناخته می‌شوند، می‌تواند خلق‌وخو و درک انسان را تغییر دهد. این قارچ‌ها هم خاصیت دارویی دارند و هم توهم‌زا هستند.

از سوی دیگر، گونه‌هایی مانند Cryptococcus neoformans و Histoplasma می‌توانند ریه‌ها را آلوده کرده و بیماری‌هایی چون مننژیت و ذات‌الریه ایجاد کنند. فهرست منتشرشده از سوی سازمان جهانی بهداشت همچنین چندین گونه قارچی دیگر را معرفی می‌کند که در صورت گسترش، می‌توانند منجر به شیوعی خطرناک شوند.

واقعیت با تغییرات اقلیمی به‌سرعت در حال دگرگونی است

عفونت‌های قارچی معمولاً به مناطق خاصی از نظر جغرافیایی محدود می‌مانند، زیرا قارچ‌ها برای رشد و تکثیر به محیطی ویژه نیاز دارند. اما بسیاری از کارشناسان معتقدند که تغییرات اقلیمی این وضعیت را تغییر داده و همین حالا نیز در حال تغییر دادن آن است. در مطالعه‌ای که در سال ۲۰۲۱ در مجله PLoS Pathogens منتشر شد، تیمی از پژوهشگران نوشتند:

تغییرات اقلیمی ویژگی‌های قارچ، محیط و میزبان را دگرگون می‌کند و این موضوع می‌تواند باعث ظهور گونه‌های قارچی جدید، نادر یا سازگارشده شود که پیامدهایی برای سلامت، تنوع زیستی و امنیت غذایی دارد.

همچنین، مطالعه‌ای دیگر در سال ۲۰۲۲ در مجله Annals of Internal Medicine ادعا می‌کند که عفونت‌های قارچی احتمالاً در آینده‌ای نزدیک شایع‌تر و گسترده‌تر خواهند شد. پژوهشگران توضیح دادند که به دلیل تغییرات سریع در شرایط زیست‌محیطی در سراسر جهان، بسیاری از قارچ‌های بیماری‌زا اکنون قادرند در مناطقی زندگی کنند که پیش از این امکان بقا در آن‌ها را نداشتند. آن‌ها در تحقیقات خود دریافتند که ۱۰ درصد از قارچ‌های پاتوژن اکنون در مناطقی خارج از محدوده جغرافیایی شناخته‌شده‌شان گسترش یافته‌اند.

جورج تامپسون، نویسنده اصلی مطالعه سال ۲۰۲۲، در گفت‌وگویی با NBC News گفت:

ما قطعاً شاهد بروز بیماری‌هایی در مناطقی هستیم که پیش‌تر هرگز آن‌ها را ندیده بودیم و این نگران‌کننده است، زیرا اگر ما این مناطق را شناسایی کرده‌ایم، پس در چه مکان‌هایی اتفاق می‌افتد که هنوز تشخیص داده نشده‌اند؟

افزایش دمای جهانی، تغییر الگوهای بارش و کاهش ایمنی ناشی از بیماری‌هایی مانند کووید-۱۹ و سرطان، خطر ابتلا به عفونت‌های قارچی کشنده در انسان را افزایش داده است.

ما نباید خطر پاتوژن‌های قارچی را دست‌کم بگیریم

برخلاف باکتری‌ها و ویروس‌ها، قارچ‌ها در میان مردم شهرت بدی ندارند. بیشتر افراد قارچ را فقط به‌عنوان قارچ خوراکی یا مخمری می‌شناسند که در تهیه نان و پنیر به کار می‌رود. اما واقعیت این است که گونه‌های بسیاری از قارچ‌ها می‌توانند بیماری‌زا باشند. طبق گزارشی از سازمان Global Action for Fungal Infections (GAFFI)، شمار قربانیان بیماری‌های قارچی مرگ‌بار از بیماری‌هایی چون سل یا مالاریا بیشتر است.

در حالی که برای مقابله با انواع مختلف عفونت‌های باکتریایی و ویروسی، داروهای آنتی‌بیوتیک و واکسن‌های مؤثر بسیاری وجود دارند، برای بسیاری از بیماری‌های قارچی درمان مؤثری در دسترس نیست. جالب اینجاست که یکی از عواملی که باعث گسترش سریع و غیرقابل‌کنترل عفونت قارچی Cordyceps در سریال The Last of Us شد، نبود واکسن بود. در دنیای واقعی نیز ما هیچ واکسنی برای محافظت در برابر عفونت‌های قارچی در اختیار نداریم.

البته برخی داروهای ضدقارچ وجود دارند، اما این داروها در برابر تمام انواع عفونت‌های قارچی به‌طور یکسان مؤثر نیستند. وضعیت زمانی بدتر می‌شود که بدانیم بعضی از قارچ‌های بیماری‌زای شناخته‌شده مانند Aspergillus fumigatus و Candida auris در برابر داروهای ضد میکروبی مقاوم شده‌اند؛ موضوعی که در فهرست قارچ‌های خطرناک WHO نیز تأیید شده است.

داریوس آرمسترانگ جیمز، مدیر شبکه علمی قارچ‌شناسی در Imperial College London، می‌گوید:

بیماری‌های قارچی به‌طور فزاینده‌ای مشکل‌ساز شده‌اند. ما در دوران همه‌گیری کووید شاهد افزایش مرگ‌ومیر ناشی از عفونت‌های قارچی ثانویه در دستگاه تنفسی بودیم و اکنون شاهد ظهور مقاومت دارویی جدید در گونه‌هایی مانند Candida auris و Aspergillus fumigatus هستیم. افزون بر این، بیماری‌های قارچی معمولاً در میان عموم مردم دست‌کم گرفته می‌شوند. برای مثال، در همه‌گیری HIV-AIDS کمتر کسی می‌داند که قارچ‌ها در واقع عامل اصلی مرگ به‌عنوان عفونت‌های فرصت‌طلب بودند.

در واقع، احتمال بروز یک همه‌گیری زامبی‌مانند ناشی از قارچ، مشابه آنچه در The Last of Us دیدیم، در حال حاضر بسیار پایین است؛ اما نمی‌توان آن را به‌طور کامل رد کرد. با توجه به دست‌کاری‌های مداوم انسان در طبیعت، نباید خطر شیوع یک قارچ مرگ‌بار را نادیده گرفت، زیرا حقیقت این است که ما برای مقابله با آن آماده نیستیم. دکتر نیل استون، کارشناس بیماری‌های قارچی، در گفت‌وگو با BBC گفت:

ما خطر عفونت‌های قارچی را به زیان خود دست‌کم گرفته‌ایم. مدت‌هاست این کار را می‌کنیم و کاملاً برای مقابله با یک همه‌گیری قارچی ناآماده‌ایم.

ما به آگاهی‌رسانی، تحقیقات بیشتر و گزینه‌های درمانی مؤثرتر نیاز داریم تا از گسترش چنین عفونت‌هایی جلوگیری کنیم، زیرا همان‌طور که کووید نشان داد، نباید قدرت یک میکروب کوچک را هرگز دست‌کم گرفت.