اقتصاد۲۴- چاپ پول یکی از مهم‌ترین و در عین حال حساس‌ترین وظایف بانک مرکزی در هر کشوری است. وقتی از «چاپ پول» صحبت می‌کنیم، معمولاً ذهن به سمت چاپ اسکناس‌های جدید می‌رود، اما در واقع این واژه معنایی بسیار گسترده‌تر دارد. چاپ پول در اقتصاد به معنی افزایش حجم نقدینگی در کشور است، چه به شکل اسکناس واقعی و چه به صورت پول دیجیتال و سپرده‌ای که در حساب بانک‌ها ثبت می‌شود.
به بیان ساده‌تر، چاپ پول یعنی بانک مرکزی مقدار جدیدی پول به سیستم مالی تزریق کند تا دولت یا بانک‌ها بتوانند از آن استفاده کنند. این کار اگر بدون پشتوانه و بیش از ظرفیت اقتصاد انجام شود، باعث تورم و کاهش ارزش پول ملی می‌شود.
هدف از چاپ پول چیست؟
بانک مرکزی معمولاً در شرایط خاص دست به چاپ پول می‌زند. هدف از این اقدام می‌تواند تأمین هزینه‌های دولت، کنترل رکود اقتصادی، یا مدیریت بحران‌های مالی باشد.
برای مثال، در دوران رکود که فعالیت‌های اقتصادی کاهش پیدا می‌کند و مردم کمتر خرید می‌کنند، بانک مرکزی ممکن است با چاپ پول و تزریق آن به بازار، به افزایش مصرف و تولید کمک کند.
اما در سوی دیگر، اگر دولت با کسری بودجه روبه‌رو شود، ممکن است از بانک مرکزی بخواهد پول جدید خلق کند تا هزینه‌های خود را بپردازد. در این حالت، چاپ پول نه برای رشد اقتصادی بلکه برای جبران کمبود درآمد دولت است که معمولاً پیامد‌های منفی دارد.
چاپ پول فقط به معنی چاپ اسکناس نیست
بسیاری تصور می‌کنند چاپ پول فقط یعنی چاپ اسکناس‌های کاغذی جدید، اما در دنیای امروز بخش بزرگی از پول‌ها اصلاً فیزیکی نیستند. بانک مرکزی می‌تواند با چند عملیات حسابداری ساده، مثلاً با افزایش موجودی حساب دولت در نزد خود، پول جدید خلق کند. این پول سپس وارد سیستم بانکی می‌شود و بانک‌ها با اعطای وام یا خرید دارایی‌های مختلف، آن را به اقتصاد تزریق می‌کنند.
در واقع، بخش اعظم پول در اقتصاد‌های مدرن به‌صورت الکترونیکی وجود دارد و نه اسکناس. بنابراین، اصطلاح «چاپ پول» بیشتر یک استعاره است تا یک فرآیند چاپ واقعی.
رابطه چاپ پول و تورم چیست؟
یکی از پیامد‌های مستقیم چاپ پول، افزایش تورم است. وقتی مقدار پول در گردش افزایش می‌یابد، اما میزان کالا و خدمات ثابت می‌ماند، ارزش پول کاهش پیدا می‌کند. در نتیجه، مردم برای خرید همان کالا باید پول بیشتری بپردازند و قیمت‌ها بالا می‌رود.
بیشتر بخوانید: نرخ برابری ارز چیست؟
به همین دلیل، بسیاری از اقتصاددانان چاپ بی‌رویه پول را یکی از عوامل اصلی تورم می‌دانند.
اگر بانک مرکزی در دوره‌ای که اقتصاد ظرفیت رشد دارد و تولید در حال افزایش است، پول جدید چاپ کند، ممکن است تورم شدیدی ایجاد نشود؛ اما اگر اقتصاد در رکود باشد یا تولید رشد نکند، چاپ پول عملاً فقط باعث افزایش قیمت‌ها می‌شود بدون اینکه به رشد اقتصادی کمک کند.
چاپ پول چگونه انجام می‌شود؟
بانک مرکزی از چند روش می‌تواند پول جدید خلق کند:
- خرید اوراق قرضه یا دارایی‌های مالی از بانک‌ها و پرداخت وجه آن.
- افزایش حساب‌های بانکی دولت نزد بانک مرکزی.
- یا پایین آوردن نرخ ذخیره قانونی بانک‌ها تا بتوانند وام بیشتری بدهند.
در هر سه حالت، حجم نقدینگی در کشور بیشتر می‌شود و در نتیجه پول تازه‌ای به گردش درمی‌آید.
نکته مهم این است که بانک مرکزی نمی‌تواند بدون برنامه‌ریزی یا هدف اقتصادی مشخص این کار را انجام دهد. در کشور‌هایی که استقلال بانک مرکزی رعایت نمی‌شود، دولت‌ها گاهی برای تأمین هزینه‌های خود از بانک مرکزی می‌خواهند پول چاپ کند و همین موضوع باعث بی‌ثباتی اقتصادی و تورم‌های سنگین می‌شود.
نمونه‌ای از چاپ پول در ایران
در ایران نیز چاپ پول معمولاً زمانی اتفاق افتاده که دولت با کسری بودجه روبه‌رو بوده است. به‌عنوان مثال، وقتی درآمد‌های نفتی کاهش می‌یابد و هزینه‌های دولت بالاست، دولت برای پرداخت حقوق و یارانه‌ها به منابع مالی بیشتری نیاز دارد. در چنین شرایطی، اگر نتواند از طریق مالیات یا فروش اوراق بدهی تأمین مالی کند، از بانک مرکزی استقراض می‌کند. این استقراض در عمل به معنی خلق پول جدید است.
همین روند یکی از دلایل اصلی رشد نقدینگی و افزایش تورم در سال‌های اخیر بوده است.
چاپ پول همیشه بد نیست
با اینکه چاپ پول اغلب با تورم و بی‌ثباتی اقتصادی همراه است، اما در برخی شرایط می‌تواند مفید باشد. در دوره‌هایی مانند بحران مالی ۲۰۰۸ یا پاندمی کرونا، بسیاری از بانک‌های مرکزی در جهان با چاپ پول توانستند از فروپاشی نظام اقتصادی جلوگیری کنند.
در این موارد، پول تازه چاپ‌شده برای حمایت از مردم، شرکت‌ها و بانک‌ها استفاده شد تا تقاضا در اقتصاد حفظ شود.
بنابراین، چاپ پول اگر کنترل‌شده و در زمان مناسب انجام شود، می‌تواند ابزار موثری برای ثبات اقتصادی باشد.
چاپ پول و استقلال بانک مرکزی
استقلال بانک مرکزی نقش مهمی در جلوگیری از چاپ بی‌رویه پول دارد. وقتی بانک مرکزی تحت فشار سیاسی دولت قرار بگیرد، ممکن است مجبور شود برای تأمین هزینه‌های دولتی پول چاپ کند، حتی اگر بداند این کار باعث تورم می‌شود.
اما اگر بانک مرکزی مستقل باشد، می‌تواند تصمیم بگیرد که آیا چاپ پول در شرایط فعلی به نفع اقتصاد است یا نه. استقلال این نهاد یکی از مهم‌ترین شاخص‌های سلامت اقتصادی در کشور‌های پیشرفته به شمار می‌رود.
source