شاهرخ میرزا کیست و درباره حاکم فرهیخته و جانشین تیمور لنگ چه می دانیم؟

اقتصاد۲۴- هدی کاشانیان: معین الدین شاهرخ میرزا (۱۳۷۷-۱۴۴۷ میلادی) یکی از برجسته‌ترین فرزندان تیمور لنگ بود که پس از مرگ پدرش به قدرت رسید و به‌عنوان حاکم امپراتوری تیموری شناخته شد. او نه تنها به دلیل مهارت‌های سیاسی و نظامی خود، بلکه به‌خاطر حمایت از علم، هنر و فرهنگ، یکی از مهم‌ترین شخصیت‌های تاریخ این سلسله به شمار می‌آید.

زندگینامه شاهرخ میرزا

شاهرخ میرزا در سال ۱۳۷۷ میلادی در شهر سمرقند متولد شد. او چهارمین پسر تیمور لنگ و تغای ترکان آغا بود و نامش را از جد تیمور، شاهرخ بن سلطان، گرفت. تیمور لنگ یک فرمانروای فاتح و بی‌رحم بود که بیشتر زندگی خود را در فتوحات نظامی سپری می‌کرد. این سبک زندگی، تأثیر عمیقی بر فرزندانش از جمله شاهرخ، گذاشت. در کودکی، شاهرخ شاهد رفتار سخت‌گیرانه و جاه‌طلبی‌های نظامی پدرش بود و به‌خوبی با مفاهیم قدرت، سیاست و جنگ آشنا شد. با این حال، برخلاف پدرش که بیشتر به فتح و ویرانی شهر‌ها شهرت داشت، شاهرخ علاقه‌مند به علم، فرهنگ و هنر بود. این تفاوت نگرش، از همان دوران کودکی در او نمایان بود و بعد‌ها مسیر زندگی و حکومتش را شکل داد، زیرا او بر خلاف پدرش، بیشتر به تثبیت امپراتوری و توسعه فرهنگی و هنری علاقه‌مند بود.

شاهرخ میرزا همسران فراوانی داشت از جمله گوهرشاد بیگم دختر غیاث‌الدین ترکان که از بانوان فرهیخته در هنر، علم و سیاست تأثیرگذار بود. از دیگر همسران شاهرخ میرزا ملکت آغا دختر خیزر اوغلان جغتای، توتی آغا یک بانوی نارین مغول، آق سلطان آغا دختر چرکس بن تیمان ایلچیگیدای، مهر نگار آغا یک بانوی بیسوت ازبک و لائل تکین آغا.

شاهرخ تیموری و گوهرشاد بیگم صاحب چندین فرزند بودند که هر کدام نقشی مهم در تاریخ سلسله تیموری داشتند. برخی از مهم‌ترین فرزندان او عبارت‌اند از:

۱. بایسنقر میرزا (۱۳۹۷-۱۴۳۳)

بایسنقر یکی از فرزندان برجسته شاهرخ بود که به‌خاطر علاقه و حمایت از هنر و فرهنگ شهرت یافت. او از حامیان بزرگ هنر نسخه‌پردازی و خطاطی بود و نقش مهمی در تدوین شاهکار‌های هنری مانند نسخه‌های شاهنامه فردوسی داشت. وی در هرات، مرکزی فرهنگی و هنری ایجاد کرد که به یکی از مهم‌ترین مراکز هنری تیموری تبدیل شد.

۲. الغ بیگ (۱۳۹۴-۱۴۴۹)

الغ بیگ یکی از مشهورترین فرزندان شاهرخ است که به‌خاطر علاقه به علم، نجوم، و ریاضیات شناخته می‌شود. او رصدخانه سمرقند را تأسیس کرد و آثار علمی برجسته‌ای در زمینه نجوم نوشت. با وجود مهارت‌های علمی‌اش، در مسائل سیاسی و نظامی چندان موفق نبود و سرانجام در شورشی کشته شد.

۳. محمد جوکی میرزا

محمد جوکی یکی دیگر از فرزندان شاهرخ بود که در اداره بخش‌هایی از امپراتوری نقش داشت. او به فرهنگ و ادب علاقه‌مند بود و از حامیان هنر و شعر محسوب می‌شد.

۴. ابراهیم سلطان

ابراهیم سلطان یکی دیگر از پسران شاهرخ بود که علاوه بر نقش سیاسی، در زمینه هنر و ادبیات نیز تأثیرگذار بود. او نسخه‌هایی از آثار ادبی مانند شاهنامه را تهیه و حمایت کرد.

۵. سلطان محمد میرزا

سلطان محمد میرزا یکی از فرزندان شاهرخ بود که در رقابت‌های داخلی خاندان تیموری نقشی ایفا کرد، اما در مقایسه با دیگر برادرانش شهرت کمتری دارد.

پادشاهی شاهرخ میرزا

پس از مرگ تیمور لنگ در سال ۱۴۰۵ میلادی، امپراتوری تیموری دچار آشفتگی شد. رقابت میان وارثان تیمور، به‌ویژه پسران و نوه‌هایش، امپراتوری را تهدید می‌کرد. شاهرخ میرزا با توانایی و تدبیر خود توانست این بحران را مدیریت کد و در نهایت در سال ۱۴۰۹ میلادی به قدرت رسید. او پایتخت امپراتوری تیموری را از سمرقند به هرات منتقل کرد. این انتقال، تصمیمی استراتژیک بود که به او کمک کرد تا تمرکز بیشتری بر مسائل فرهنگی، هنری و سیاسی داشته باشد. هرات در دوران او به مرکز شکوفایی تمدن اسلامی تبدیل شد و به «فلورانس شرق» شهرت یافت.

طی پانزده سال بعد از درگذشت تیمور، به‌تدریج قدرت شاهرخ در خارج از مرز‌های خراسان فزونی یافت. وی پس از گرفتن مازندران در ۱۴۰۶ میلادی و ماوراءالنهر و مغولستان در ۱۴۰۸ میلادی، بر بلخ و تخارستان در ۱۴۰۹ میلادی و بر خوارزم در ۱۴۱۲ میلادی مسلط شد، در ۱۴۱۴ میلادی عراق عجم و فارس را از اسکندر گرفت و همانند پدرش حکومت این نواحی را میان پسران و نوه‌هایش تقسیم کرد. در این مدت بسیاری از مدعیان حکومت از بین رفتند. 

دستاورد‌های شاهرخ میرزا

شاهرخ میرزا نه‌تنها توانست امپراتوری تیموری را از فروپاشی نجات دهد، بلکه دوران حکومت او به‌عنوان یکی از درخشان‌ترین دوره‌های فرهنگی و هنری تاریخ اسلامی شناخته می‌شود.

۱. ثبات سیاسی و اقتصادی

شاهرخ تلاش کرد تا از طریق سیاست‌های عاقلانه، ثبات را در قلمرو خود برقرار کند. او با کاهش مالیات‌ها و حمایت از تجارت، اقتصاد امپراتوری را تقویت کرد.

۲. حمایت از علم و هنر

شاهرخ یکی از بزرگ‌ترین حامیان علم و هنر در تاریخ اسلامی بود. دوران او شاهد ظهور هنرمندان، شاعران، و دانشمندانی برجسته بود که تحت حمایت دربار تیموری در هرات فعالیت می‌کردند. همسر شاهرخ، گوهرشاد بیگم، نیز نقش مهمی در این زمینه داشت و از پروژه‌های معماری و هنری متعددی حمایت کرد. یکی از معروف‌ترین آثار این دوره، مسجد گوهرشاد در مشهد و مسجد جامع هرات است.

۳. ترویج معماری تیموری

دوران شاهرخ شاهد ساخت بنا‌های باشکوهی بود که ترکیبی از هنر ایرانی و مغولی بودند. او تلاش کرد تا معماری تیموری را به‌عنوان یکی از ویژگی‌های هویتی امپراتوری تثبیت کند.

۴. ارتقای علم و آموزش

شاهرخ خود فردی دانشمند و فرهیخته بود و علاقه زیادی به تاریخ، نجوم و ادبیات داشت. او کتابخانه‌های بزرگی ایجاد کرد و علمای بسیاری را به هرات دعوت کرد تا در زمینه‌های مختلف فعالیت کنند.

۵. حمایت از تاریخ‌نگاری

او دستور داد تاریخ حکومت تیمور و جانشینانش نوشته شود. تاریخ‌نگاران بزرگی مانند شرف‌الدین علی یزدی در این دوره ظهور کردند. کتاب «ظفرنامه» که تاریخ فتوحات تیمور را روایت می‌کند، در این دوران به نگارش درآمد.

مرگ شاهرخ میرزا 

شاهرخ در اواخر عمر با شورش نوه‌اش سلطان محمد، پسر بایسنقر و حاکم ری، مواجه شد و با وجود بیماری، به تشویق همسرش گوهرشادآغا بیگم، در ۱۴۴۶ میلادی به آنجا لشکر کشید. سلطان محمد گریخت و شاهرخ پس از ۴۳ سال سلطنت، در ری درگذشت. شورش سلطان محمد و مرگ شاهرخ، موجب زوال سریع این خاندان شد.

شاهرخ در سن هفتاد و دو سالگی در سال ۱۴۴۶میلادی درگذشت با مرگ شاهرخ، تنها فرزندش الغ بیگ میرزا در قید حیات بود، که او هم بیشتر یک محقق و عالم ریاضی بود تا یک فرمانروا. شاهرخ بر خلاف تیمور، جانشینی برای خود انتخاب نکرد و دو فرزندش، بایسنقر و جوکی میرزا در زمان حیات او درگذشته بودند و فرزند دیگرش الغ بیگ، بیشتر اوقات در سمرقند بود و به‌عنوان مهمان به دربار پدر دعوت می‌شد و در امور سلطنت دخالتی نداشت. از این رو حکمرانان مختلف به جان هم افتادند و انحطاط خاندان تیموری دوباره آغاز شد که این بار با سرعت بیشتری رو به تلاشی و اضمحلال رفت.